به گزارش ما آنلاین، در آوریل سال ۲۰۱۶، نتایج یک گزارش تحقیقی به طور همزمان در ۷۶ کشور جهان منتشر شد که نشان می‌داد فسادی بزرگ در یک شرکت فراساحلی ارائه دهنده تسهیلات مالی در پاناما روی داده و پای بسیاری از بزرگان جهان در آن گیر است. ماجرا از آنجا آغاز شد که یک فرد ناشناس که خود را «جان دو» معرفی کرده، اسناد ۴۰ ساله یک شرکت مالی پانامایی به نام «Mossack Fonseca» را جمعآوری و در اختیار دو روزنامه‌نگار آلمانی قرار می‌دهد. کار این شرکت فراساحلی ارائه تسهیلات مالی به شهروندان سایر کشورهایی که خارج از پاناما زندگی می‌کنند، بوده است. جان دو حدود ۱۱.۵ میلیون سند از اطلاعات محرمانه مردم در ۲۰۰ کشور را جمعآوری کرده بود که از سال ۱۹۷۷ تا ۲۰۱۶ را دربر می‌گرفت. این اسناد شامل پنج میلیون ایمیل، دو میلیون فایل پی‌دی‌اف و چهار میلیون فایل‌های دیگر می‌شد.
خبرنگاران آلمانی که به این اسناد دست پیدا کرده بودند به تنهایی قادر به استخراج اطلاعات کلیدی نبودند، به همین دلیل سراغ «کنسرسیوم بین‌المللی روزنامه‌نگاران تحقیقی» در واشنگتن دی سی آمریکا می‌روند. این موسسه از ورود به این پرونده استقبال می‌کند و کار تحقیق روی اسناد بدست آمده را با همکاری ۳۵۰ خبرنگار از ۷۶ کشور دنیا در دستور کار قرار می‌دهد. آنها برای خبرنگاران مشارکت کننده در این پروژه تحقیقاتی دو شرط می‌گذارند:
۱- هیچ خبرنگاری مجاز نیست اطلاعاتی از این پرونده را منتشر کند و همه با هم و بطور همزمان گزارش خود را منتشر خواهند کرد.
۲- خبرنگاران مشارکت کننده متعهد می‌شوند هر اطلاعات دیگری در این زمینه پیدا کردند، با دیگران به اشتراک بگذارند.
لذا آنها برای مدت یک سال در یک تحریریه خبری آنلاین با رعایت کامل نکات امنیت سایبری با هم روی این پروژه کار و فسادهای متعددی را استخراج کردند. «فرار مالیاتی» یکی از مهمترین مصادیق فساد برخی از رهبران جهان و چهره‌های سرشناس بود که با انتشار «اسناد پاناما» برملا شد. با انتشار این گزارش راهپیمایی گسترده‌ای در ایسلند در اعتراض به فساد نخست وزیر وقت روی داد که به استعفای او منجر شد. در مکزیک مقر یک کارتل بزرگ قاچاق مواد مخدر لو رفت و افراد آن دستگیر شدند. در روسیه پوتین که با سوالهایی از سوی فعالان این پروژه تحقیقاتی روبرو شده بود به جای پاسخگویی، یک کنفرانس خبری برگزار کرد و از توطئه‌ای از سوی غرب علیه خود و اطرافیانش خبر داد. کنفرانسی که یک هفته قبل از انتشار نتایج این گزارش برگزار شد و بیم آن می‌رفت تا این پروژه را با مشکل مواجه کند. نتایج منتشره به احیا و بازگشت بیش از ۱.۲ میلیارد دلار پول منجر شد.
رسانه‌ها به ویژه روزنامه‌نگاری تحقیقی، نقش مهمی در افشای فساد، قرار دادن اسناد فساد در معرض دید عموم و مبارزه با فساد دارند. روزنامه‌نگاری تحقیقی همانگونه که از نام آن پیداست بر تحقیق استوار است ولی تحقیق در روزنامه‌نگاری تحقیقی از جنس پژوهش دانشگاهی نیست، بلکه بیشتر شبیه تحقیقات پلیسی است. رسانه‌ها با تکیه بر مهارت‌های روزنامه‌نگاری تحقیقی یا روزنامه‌نگاری دیده‌بان، می‌توانند در کشف حقیقت و گزارش موارد پنهان، نقش سازنده‌ای ایفا کنند.
موضوع روزنامه‌نگاری تحقیقی همیشه از جنس «اسناد پاناما» نیست که فساد بسیار گسترده و افشایی خارق‌العاده را در پی داشته باشد، بلکه هر مساله‌ای که:
- جامعه را از یک موضوع پنهان آگاه کند؛
- به اقشار آسیب‌پذیر جامعه کمک کند؛
- با فاسد مقابله کند؛
- با ارائه اطلاعات نادرست به مردم از سوی مدیران مبارزه کند؛
- منافع عمومی را افزایش دهد؛
می‌تواند موضوعی در خور توجه برای روزنامه‌نگاری تحقیقی باشد. روزنامه نگاری تحقیقی مهارت و ابزاری است که این قدرت را به روزنامه‌نگاران می‌دهد تا با انجام تحقیقات به اطلاعات دقیق و آمارهای واقعی دست یابند و آنها را قادر می‌سازد تا با کشفیات خود، با فساد مبارزه کنند. با این وجود، نتایج حاصله در روزنامه‌نگاری تحقیقی اگر با خطا همراه باشد می‌تواند به نابودی خبرنگار و رسانه‌ای که آن را منتشر کرده منجر شود چراکه خبرنگاران، اطلاعات پنهانی را افشاء می‌کنند. اطلاعاتی که می‌تواند حساس باشد. از این حیث، «فکت چکینگ» و «راستی آزمایی» بخش لاینفک روزنامه‌نگاری تحقیقی است.
روزنامه‌نگاری دیده‌بان و مبارزه با فساد
روزنامه‌نگاری دیده‌بان شکل و فرم دیگری از روزنامه‌نگاری تحقیقی است که بر یک فرد یا یک نهاد خاص که می‌تواند به حقوق جامعه تعدی کند، تمرکز دارد و با نظارت مستمر بر آن می‌توان فسادی را برملا ساخت.
برخی از روزنامه‌نگاران با زیر نظر گرفتن فعالیت‌های یک فرد یا یک نهاد که احتمال می‌دهند به فساد آلوده شده‌اند، می‌کوشند ابعاد پنهان فعالیت‌های آنها را کشف و جامعه را نسبت به فساد آن آگاه سازند ولی روزنامه‌نگاران ممکن است نتایج حاصله را منتشر نکنند بلکه گاهی از آن برای اعلام هشدار به فرد یا سازمان فاسد و با هدف اصلاح رفتارها استفاده می‌کنند و گاهی نیز نتایج حاصله را تحویل نهادهای بازرسی و قضایی می‌دهند ولی هدف اصلی محافظت از جامعه در برابر افراد یا سازمان‌های است که منافع عمومی را به خطر می‌اندازند. برای مثال، یک روزنامه‌نگار دیده بان با تمرکز بر روند استخدام در یک نهاد عمومی، در پی کشف مواردی است که افرادی برخلاف رویه‌های قانونی و مقررات امور استخدامی، فرصت‌های شغلی را از آن خود می‌کنند.
سوژه و موضوع تحقیقات تعیین می‌کند که خبرنگار چه سبکی از روزنامه‌نگاری تحقیقی و چه استراتژی‌ای را در پیش گیرد، سراغ کدام منابع برود و چگونه ابعاد پنهان مساله را برملا سازد. گاهی لازم است با رصد مداوم رفت و آمدها و دیدارهای یک مقام دولتی، پیگیری ملاقات‌های غیر سازمانی و خارج از ساعات اداری و … سرنخ‌هایی از زد و بندهای پنهانی را یافت که در این حالت روزنامه‌نگاری دیده‌بان ابزار مناسبی برای کشف فساد و انجام تحقیقات است، اما گاهی روزنامه‌نگاران به اطلاعاتی از وجود فساد در یک نهاد یا یک فرد پی برده ولی برای اثبات، نیاز به انجام تحقیقات از منابع متعدد دارند تا بتوانند فکت‌های لازم را گردآوری و پس از اطمینان از صحت و دقت اطلاعات، گزارش خود را تکمیل کنند.
- گردآوری اطلاعات
- گفتگو با متخصصان
- ایجاد پایگاه داده‌ها
- جمعآوری اسناد و فکت‌های معتبر
- درستی‌سنجی اطلاعات
- نگارش گزارش؛ شش گام روزنامه‌نگاری تحقیقی است که خبرنگار را به اطلاعات قابل استناد مسلح و او را به مقابله با فساد قادر می‌سازد.
این نکته را باید در نظر داشت که تصویب قانون «دسترسی آزاد به اطلاعات» برای دسترسی به منابع اطلاعات، شرط لازم برای موفقیت در روزنامه‌نگاری تحقیقی است چراکه بدون دسترسی به این منابع، به سختی می‌توان فسادی را کشف کرد. در واقع تصویب این قانون راهی است برای افزایش شانس کشف و گزارش‌دهی موارد فساد و اتفاقا به همین دلیل در حکومت‌های غیردموکراتیک در برابر تصویب و اجرای صحیح و کامل این قانون سنگ‌اندازی می‌شود.
حمایت قانونی از افشاگر فساد؛ پیش‌نیاز روزنامه‌نگاری تحقیقی است
کشف و افشای فساد سازمان‌یافته یا فساد رده‌های بالای حکومتی، به ابزارهای قانونی و حمایتی دیگری نیز نیازمند است. رسانه‌ها بدون حمایت قضایی نمی‌توانند در این حوزه‌ها ورود کنند. چراکه افراد یا سازمان‌های صاحب قدرت همواره این امکان را دارند تا فعالیت رسانه‌ها را از طریق دادگاه متوقف و یا روند تحقیقات را معکوس سازند یا سدی مقاوم در برابر فعالیت روزنامه‌نگاران ایجاد کنند. در نظام‌های دموکراتیک «قانون حمایت از افشاگران فساد» به عنوان یک ابزار حمایتی تاثیرگذار توسط سیاست‌گذاران مصوب می‌شود. قانونی که به فعالیت رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران افشاگر، مشروعیت بخشیده و امنیت آنها را تضمین می‌کند. کلیات چنین قانونی در مجلس ایران هم تصویب شده ولی از کم و کیف آن اطلاعی در دست نیست و به قانون هم تبدیل نشده.
پس یکی از مطالبات جامعه مدنی، باید تصویب و اجرای دقیق قانون حمایت از افشاگر باشد. قانونی که مشوق رسانه‌ها برای ورود به روزنامه‌نگاری تحقیقی است. معمولا دلایل مختلفی وجود دارد که یک روزنامه‌نگار بخواهد به تحقیقات و کشف فساد روی آورد، ولی نبود حمایت قانونی مانع از این مهم می‌شود. مهمترین عوامل سوق دهنده رسانه‌ها به روزنامه نگاری تحقیقی را می‌توان اینگونه برشمرد:
- پنهانی بودن تخلف و ضرورت افشای آن برای حفاظت از جامعه و افراد آن؛
- برای دفاع از کسانی که در معرض سوء‌رفتار قرار گرفته‌اند؛
- برای آگاه‌سازی شهروندان نسبت به آنچه که در زیر پوست جامعه می‌گذرد؛
- جمعآوری اطلاعاتی که در منابع رسمی موجود نبوده و به شکل عادی دسترسی به آن ممکن نیست؛ اطلاعاتی که باید آن را کشف کرد؛
- برای کمک به حفظ قدرت در دست شهروندان بجای واگذاری قدرت به صاحبان ثروت و اسلحه؛
- برای پیشگیری از عواقب خطرناک شکنجه، اعتراف اجباری و صدور احکام ناعادلانه؛
- برای ترویج عدالت اجتماعی؛
- برای حفظ آرمان‌های دموکراتیک از جمله حقوق شهروندی و پاسخگویی، حسابرسی، حاکمیت قانون و شفافیت؛
پاسخگویی و شفافیت به عنوان دو اصل کلیدی دموکراسی، محقق نمی‌شود مگر اینکه رسانه‌ها بتوانند آزادانه و مستقل فعالیت کنند. در چنین جامعه‌ای است که می‌توان انتظار داشت رسانه‌ها نقش خود را در مقابله با فساد بازی کنند. در جوامع دموکراتیک، افشاگری فساد و مبارزه با مصونیت فراقانونی صاحبان قدرت بر‌عهده رسانه‌هاست. در واقع آنچه در این جوامع، افشای فساد را ممکن می‌سازد، به رسمیت شناختن آزادی بیان و آزادی رسانه‌هاست.
«افزایش تکثرگرایی سیاسی»، «ایجاد احساس مسئولیت‌پذیری در میان سیاستمداران و نهادها»، «الزام به پاسخگویی» و «رعایت اصول شفافیت»، چهار اثر مهم تلاش‌های ضد فساد رسانه‌هاست. از سوی دیگر ورود رسانه‌ها به جنگ فساد، در واقع دامن زدن به خشم عمومی نسبت به فساد در دولت و اجبار آنها به استیضاح و استعفا است. رسانه‌ها با انتشار مصادیق فساد، فشار عمومی را برای اصلاح و تغییر رویه‌های فسادزا دامن زده، رقابت اقتصادی را افزایش داده و مانع از تکرار فساد می‌شوند.
بنابراین رسانه‌ها برای مقابله با فساد نیازمند به رسمیت شناخته شدن آزادی رسانه، تصویب قانون دسترسی آزاد به اطلاعات و داده‌های باز، قانون حمایت از افشاگر فساد و تدوین چارچوب‌های حفاظتی از روزنامه‌نگاران هستند. آمار بالای کشته شدن خبرنگاران جستجوگر در کشورهای مختلف جهان نشان می‌دهد که هنوز چتر حمایتی لازم برای مقابله سازنده خبرنگاران با فساد گسترده نشده و روزنامه‌نگاری تحقیقی با تهدیدات جدی برای مقابله با فساد اداری، قضایی و انتظامی روبروست.
انتهای پیام
